نقش دامداری در گرمایش زمین: بررسی آثار محیط زیستی محصولات حیوانی و مزایای جایگزینهای گیاهی برای کاهش تغییرات اقلیمی
مقدمه
تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین این روزها به یکی از بزرگترین چالشهای جهانی تبدیل شده است. وقتی درباره کاهش انتشار گازهای گلخانهای و اقدام برای حفظ محیط زیست صحبت میشود، معمولاً توجه اصلی بر سوختهای فسیلی، حمل و نقل و صنایع سنگین معطوف است. اما نقش بخش کشاورزی – و بهویژه دامداری – اغلب دستکم گرفته میشود. در حالی که دامداری بهطور قابلتوجهی در انتشار گازهای گلخانهای نقشی جدی دارد و انتخابهای غذایی ما میتواند تأثیر بزرگی بر تغییرات اقلیمی داشته باشد.
بخش اول: چگونه دامداری به گرمایش زمین کمک میکند
۱. سهم دامداری در انتشار گازهای گلخانهای
- طبق بررسیهای علمی، بخش تولیدات دامی تقریباً ۱۴.۵٪ از کل انتشار گازهای گلخانهای ناشی از فعالیت انسانی را به خود اختصاص میدهد. MDPI+1
- این گازها شامل متان (CH₄)، اکسید نیتروژن (N₂O) و دیاکسید کربن (CO₂) هستند. MDPI+1
- به طور خاص، در زنجیره تولیدات دامی تقریباً ۵۰٪ از انتشار معادل CO₂ (CO₂-eq) مربوط به متان، ۲۴٪ به اکسید نیتروژن و ۲۶٪ به CO₂ است. MDPI
- در میان انواع دامها، گاو (و دیگر نشخوارکنندگان مثل گوسفند) سهم عمده را دارند؛ یعنی حدود ۶۲٪ از مجموع انتشارهای بخش دام. MDPI+1
بنابراین، دامداری نه فقط یک فعالیت معیشتی یا غذایی ساده است — بلکه یکی از منابع مهم گازهای گلخانهای در جهان است.
۲. منشاء گازهای گلخانهای در دامداری
چند عامل اصلی باعث تولید گازهای گلخانهای در دامداری میشوند:
- هضم در نشخوارکنندگان: حیواناتی مثل گاو و گوسفند در فرآیندی به نام «fermentation enteric» هنگام هضم غذا گاز متان تولید کرده و آزاد میکنند (از طریق آروغ یا تولید گاز روده). OUP Academic+1
- مدیریت کود و فضولات: کود حیوانی و فضولات دامی، هنگام نگهداری یا استفاده بهعنوان کود، میتوانند متان و اکسید نیتروژن تولید کنند. FAOHome+2lrrd.org+2
- تغییر کاربری زمین و جنگلزدایی: برای فراهم کردن مراتع یا زمین برای تولید غذای دام (علف، علوفه، غلات برای خوراک) جنگلها یا مراتع طبیعی قطع یا تبدیل میشوند؛ این منجر به آزاد شدن ذخایر کربن از درختان و خاک و افزایش انتشار CO₂ میشود. FAOHome+2FAOHome+2
- مصرف انرژی و سوخت فسیلی در زنجیره تولید: تولید، حمل و نقل و فرآوری خوراک دام و گوشت/لبنیات معمولاً با سوخت فسیلی همراه است، که باز هم به انتشار CO₂ میانجامد. FAOHome+1
۳. دامداری، زمین و استفاده از منابع طبیعی
فراتر از گازهای گلخانهای، دامداری تأثیرات محیط زیستی عمیقی دارد:
- بخش دام و مراتع مصرف زیادی از زمین را اشغال میکند. برخی گزارشها نشان دادهاند که سیستمهای دامداری جهانی تقریباً ۴۵٪ از سطح خشکی زمین را (یا زمینهای قابلاستفاده) در بر میگیرند. Institute for Future Food Systems
- در بسیاری مناطق، برای تأمین خوراک دام، جنگلها حذف میشوند یا مراتع طبیعی به مراتع علوفهای تبدیل میشوند — امری که تخریب زیستگاه، کاهش تنوع زیستی و فرسایش خاک را تشدید میکند. greenplanetawards.org+1
- همچنین مصرف آب و منابع دیگر برای تولید خوراک دام، فشار بر محیط زیست را افزایش میدهد — مثلاً برای کشت غلات یا علوفه و آبیاری، استفاده از کود و سموم، و ... (اگرچه مقدار دقیق بسته به منطقه متفاوت است). ciwf.org.uk+1
بخش دوم: چرا مصرف محصولات حیوانی (گوشت، لبنیات) مضر است — از دید محیط زیستی
وقتی گوشت یا لبنیات مصرف میکنیم، در واقع بخشی از «بار اقلیمی» مربوط به تولید آن را میپذیریم. مضرات عمده این مصرف برای محیط زیست عبارتاند از:
۱. انتشار گازهای گلخانهای
همانطور که گفته شد، تولید گوشت و لبنیات سهم بزرگی در گازهای گلخانهای دارد — متان، اکسید نیتروژن و CO₂. متان خاصیت گرمایش زمین بسیار قویتری نسبت به CO₂ دارد. OUP Academic+2lrrd.org+2
بهعنوان مثال، در گزارشهای معتبر سهم دامداری در انتشار ۱۴.۵٪ گازهای گلخانهای انسانی اعلام شده است. MDPI+2lrrd.org+2
۲. تخریب اکوسیستمها و جنگلزدایی
برای تأمین غذا و زمین برای دام، جنگلها قطع میشوند یا مراتع طبیعی تبدیل میشوند — که باعث کاهش تنوع زیستی، از بین رفتن زیستگاه گونهها و از دست رفتن ذخایر کربن میشود. FAOHome+2FAOHome+2
این تخریبها تأثیرات جبرانناپذیری بر زمین، آب، و حیات وحش دارند.
۳. مصرف زیاد منابع (آب، زمین، انرژی)
دامداری صنعتی یک فرایند پرمصرف است: برای تولید خوراک دام (غلات، علوفه)، برای پرورش، برای حمل و نقل و فرآوری محصول — همه مصرف منابع را بالا میبرد. Animal Aid+2ciwf.org.uk+2
همچنین، کود حیوانی و فضولات میتوانند آلودگی آب و محیط زیست ایجاد کنند. ciwf.org.uk+1
۴. تأثیر بر امنیت غذایی و عدالت جهانی
بخش قابل توجهی از زمین و منابع صرف تولید خوراک برای حیوانات میشود؛ یعنی غذایی که میتوانست مستقیماً برای انسانها تولید شود. بعضی از تحلیلها نشان میدهند که سیستم فعلی دامداری از نظر کارایی پروتئین و کالری نسبت به رژیمهای گیاهی ناکارآمد است. (اگرچه این موضوع نیاز به مطالعات دقیقتر دارد، اما عدم کارایی و هدررفت منابع قابلتوجه است.)
بخش سوم: مزایای مصرف منابع جایگزین گیاهی
۱. کاهش انتشار گازهای گلخانهای
گیاهان — مخصوصاً اگر سبزیجات، غلات، حبوبات، مغزها و سایر منابع پروتئینی گیاهی مثل عدس، نخود، لوبیا و سویا مصرف شوند — نیاز ندارند فرآیندهای تولید گاز گلخانهای مثل هضم نشخوارکنندگان یا فضولات حیوانی. بنابراین انتشار گازهای گلخانهای غذایی که از منبع گیاهی باشد، معمولاً بسیار کمتر است.
تحلیلهای متعدد نشان دادهاند که رژیمهای گیاهی میتوانند تا مقدار قابلتوجهی از «ردپای کربنی» غذایی یک فرد یا جامعه بکاهند.
۲. کاهش فشار بر زمین و منابع طبیعی
گیاهان و زراعت برای مصرف انسانی مستقیماً به زمین نیاز دارند، اما نیاز زمین و منابع بهطور معمول بسیار کمتر از زمانی است که همان مقدار پروتئین یا کالری از گوشت/لبنیات تأمین شود. این یعنی با مصرف گیاهی میتوان بخش زیادی از زمین/آب/انرژی صرفهجویی کرد.
همچنین کمتر نیاز به جنگلزدایی یا تبدیل مراتع به چراگاه یا زمین خوراک دام است — بنابراین تنوع زیستی و اکوسیستمها بهتر حفظ میشوند.
۳. کارایی بیشتر در تولید پروتئین
گیاهان مانند عدس، نخود، لوبیا، سویا، دانهها و مغزها میتوانند پروتئین مورد نیاز انسان را با کارایی بالاتر تأمین کنند — یعنی کالری و پروتئین بیشتری نسبت به منابع مصرفشده. این به معنای کمتر شدن «هدررفت منابع» در زنجیره غذایی است.
علاوه بر آن، غذاهای گیاهی میتوانند تنوع تغذیهای خوبی ایجاد کنند و تأمین مواد مغذی متنوع (فیبر، ویتامین، مواد معدنی) را ممکن سازند.
۴. کاهش آلودگی و اثرات محیط زیستی دیگر
با کمتر شدن دامداری و مصرف محصولات حیوانی، فشار بر آب، خاک و منابع دیگر کاهش مییابد؛ فضولات حیوانی کمتر شده، آلودگی آب و خاک کاهش پیدا میکند و بحرانهایی مثل اسیدی شدن خاک، آلودگی منابع آب، کاهش تنوع زیستی و آلودگی هوا کاهش مییابد.
بخش چهارم: چرا کاهش مصرف گوشت/لبنیات مهم است — نه فقط بهعنوان یک انتخاب فردی
ممکن است بعضی بگویند «من که یک نفر هستم — کاهش مصرف من چه تأثیری میتواند داشته باشد؟». اما چند نکته مهم وجود دارد:
- اگر مصرف گوشت و لبنیات محدود شود و جایگزینهای گیاهی گسترش یابند، بار اقلیمی کل جامعه کاهش پیدا میکند. وقتی هزاران یا میلیونها نفر این انتخاب را انجام دهند، تفاوت بزرگ خواهد بود.
- کاهش تقاضا برای گوشت/لبنیات میتواند فشار بر جنگلها، مراتع و آب را کم کند — بدین معنی که اکوسیستمها و تنوع زیستی فرصت بازسازی پیدا میکنند.
- همچنین این تغییر میتواند پیامدهای مثبت برای عدالت غذایی جهانی داشته باشد: منابعی که امروز صرف خوراک دام میشود، ممکن است برای تأمین غذای مستقیم انسانها (مخصوصاً در مناطق فقیرتر) بسیار مؤثرتر باشد.
- در سطح سیاستگذاری و ساختاری، کاهش تقاضا برای محصولات حیوانی میتواند انگیزهای برای سیستمهای پایدارتر کشاورزی، زراعت گیاهی و تنوع غذایی باشد. این هم با منافع محیط زیستی هم با منافع اجتماعی همسوست.
بخش پنجم: نقدها، چالشها و نکاتی برای تامل
هر چند تحول به سمت رژیم گیاهی و کاهش مصرف محصولات حیوانی دارای مزایاست، اما مسیر آن ساده نیست:
- در بسیاری جوامع، گوشت و لبنیات بخش مهمی از فرهنگ غذایی، عادتها و ذائقه هستند؛ تغییر آنها نیاز به زمان، آموزش و پذیرش اجتماعی دارد.
- برای برخی گروههای مردم (مثلاً در مناطق فقیر، در میان جوامع روستایی) دامداری منبع معیشت و درآمد است؛ بنابراین کاهش تولید یا مصرف گوشت باید همراه با جایگزینهای پایدار اقتصادی و اجتماعی باشد.
- تولید زراعت گیاهی نیز باید درست مدیریت شود — مثلاً مصرف آب، کود، سم، حمل و نقل و فرآوری آن نیز ممکن است آثار محیط زیستی داشته باشد. بنابراین «گیاهی» بودن به خودی خود تضمینی برای بیاثر بودن بر محیط زیست نیست — بلکه نیاز به کشاورزی پایدار دارد.
- مطالعات علمی در حوزه کاهش گازهای گلخانهای مرتبط با غذا پیچیدهاند، و میزان دقیق کاهش با تغییرات ساختاری (مثل نوع زراعت، حمل و نقل، مصرف فردی) مرتبط است. بنابراین باید دید بلندمدت و جامع داشت، نه فقط انتخاب غذایی مقطعی.
بخش ششم: نتیجهگیری
دامداری و تولید گوشت و لبنیات نقش چشمگیری در گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی دارند. انتشار گازهای گلخانهای (بهویژه متان و اکسید نیتروژن)، جنگلزدایی، استفاده گسترده از زمین و منابع طبیعی، و تخریب محیط زیست — همگی از پیامدهای این صنعت بزرگ هستند.
مصرف منابع جایگزین گیاهی — یعنی رژیم غذایی متکی بر گیاهان، حبوبات، مغزها، غلات و سبزیها — میتواند مزایای زیادی داشته باشد: کاهش انتشار گازهای گلخانهای، کاهش فشار بر زمین و آب، حفظ تنوع زیستی، کاهش آلودگی و منابع مصرفشده، و افزایش کارایی تولید پروتئین برای انسان.
اگرچه تغییر رژیم غذایی برای بسیاری ممکن است سخت باشد، اما اگر جمعیّت قابلتوجهی این مسیر را انتخاب کند، تأثیر آن بر اقلیم و محیط زیست میتواند جدی و مثبت باشد. این تغییر نه فقط یک انتخاب فردی، بلکه بخشی از راهحل جهانی برای بحران اقلیم است.
منابع
- “Climate Change and Livestock Production: A Literature Review”. Atmosphere, 2022. MDPI
- “Livestock and climate change: impact of livestock on climate and mitigation strategies”. Animal Frontiers. OUP Academic
- “Livestock production and climate change – FAO Sourcebook”. FAOHome+1
- “Livestock And Climate Change – Institute for Future Food Systems”. Institute for Future Food Systems+1
- “The contribution of livestock production to climate change: a review”. LRRD, 2016. lrrd.org
- “The environmental impact of animal farming factsheet”. Animal Aid. Animal Aid+1
برای مطالعه بیشتر
https://cruelty.farm/
https://cruelty.farm/for-animals/
https://cruelty.farm/for-environment/
https://cruelty.farm/for-humans/
https://cruelty.farm/take-action-now/
https://www.linkedin.com/company/Vegland/
https://virgool.io/VegLand
https://huf.ac/
https://sabzito.com/
https://www.instagram.com/mehravamag/